Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι μεγάλες δυνάμεις έκαναν κάθε προσπάθεια να εδραιώσουν τη θέση τους στην περιοχή της Αν. Ασίας, όπου διεξαγόταν ένας ατέλειωτος πόλεμος ανάμεσα στις δυναστείες και τις επαναστάσεις, ενώ στο παρασκήνιο εξυπηρετούνταν τεράστια εμπορικά συμφέροντα. Η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε αμέσως μετά τον 1ο πόλεμο του οπίου (1839-1842), που ήταν το βασικό μέσο συναλλαγής για την αγορά κινεζικών προϊόντων που απορροφούσε η Ευρώπη. Ο εθισμός που προκάλεσε το όπιο στον τοπικό πληθυσμό, οδήγησε σε πολεμική σύγκρουση, στην οποία οι Κινέζοι ηττήθηκαν. Τότε οι Βρετανοί κατέλαβαν τη Σαγκάη, αποκτώντας σημαντικό εμπορικό έρεισμα και κυρίως τον ουσιαστικό έλεγχο του ποταμού Yangtze, της μεγαλύτερης φυσικής συγκοινωνιακής οδού μεταξύ των παράκτιων και των ηπειρωτικών περιοχών της Κίνας. Ταυτόχρονα καταλύθηκε η δυναστεία των Qing, ενώ οι Manchu (Κινέζοι της ΒΑ Κίνας) έχασαν μεγάλο μέρος της δύναμής τους. Τότε όλες οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, πίσω από το επίσημο προσωπείο ορισμένων «άνισων συμφωνιών», εκμεταλλεύτηκαν τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Αν. Ασίας, και απέκτησαν εμπορικά προνόμια στα κυριότερα λιμάνια της Κίνας, τα οποία μέχρι τότε ήταν κλειστά στην παγκόσμια ναυτιλία και το εμπόριο. Ο έλεγχος των συναλλαγών γινόταν από τις προξενικές αρχές αυτών των χωρών, ενώ η εκμετάλλευση των «άνισων συμφωνιών» διήρκεσε μέχρι το Β΄ ΠΠ.

Ο έλεγχος του ποταμού Yanktze

Ο ποταμός Yangtze είναι ο μεγαλύτερος της Κίνας, με μήκος 6.300km, ενώ κατά τα πρώτα 2.700km είναι πλωτός. Πηγάζει από τα ανατολικά υψίπεδα του Θιβέτ και χωρίζει την Κίνα στα δύο κατά τον άξονα Ανατολής – Δύσης. Ο έλεγχος και η αστυνόμευση της τεράστιας κοίτης του Yangtze ήταν απαραίτητες συνθήκες για τις μεγάλες δυνάμεις, τόσο για την προστασία της διακίνησης των αγαθών, όσο και για την ασφάλεια των υπηκόων τους, οι οποίοι είχαν εισρεύσει στην Κίνα, αποζητώντας ασύλληπτα κέρδη. Ο αφιλόξενος ποταμός, πέρα από τις δυσκολίες που είχε στην πλεύση του, έκρυβε αντάρτικα σώματα, πειρατικές συμμορίες και άλλες ασύμμετρες απειλές.

Απαραίτητο μέσο για την αποστολή αυτή ήταν τα ειδικά διασκευασμένα εξοπλισμένα ποταμόπλοια – κανονιοφόροι (gunboats), στα οποία και στηρίχτηκαν οι μεγάλες δυνάμεις. Ο όρος «gunboat» περιλαμβάνει γενικά κάθε πλοίο το οποίο φέρει ένα τουλάχιστον πυροβόλο. Την εποχή που εξετάζεται στο ανά χείρας άρθρο, ο όρος περιλάμβανε ατμόπλοια εκτοπίσματος μικρότερου των 2000 τόνων, μήκους 90μέτρων και βυθίσματος 3-5μέτρων. Τα πλοία αυτά ήταν εξοπλισμένα με αρκετά πυροβόλα διαφόρων διαμετρημάτων, που συχνά έφταναν τις 5΄΄-6΄΄. Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους συγκαταλέγονταν το μικρό βύθισμα και η επίπεδη καρίνα, τα πηδάλια διεύθυνσης και οι έλικες βρίσκονταν πολύ κοντά στην επιφάνεια, ενώ ορισμένα πλοία χρησιμοποιούσαν πλευρικούς τροχούς για την κίνησή τους. Αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν απαραίτητα σε αβαθή ύδατα, των οποίων το βάθος άλλαζε κατά τις εποχές του χρόνου. Συχνά το ρεύμα του ποταμού ήταν τόσο ισχυρό, που ήταν αδύνατη η πλεύση αντίθετα σε αυτό, ενώ όταν το πλοίο έπλεε με τη ροή του ποταμού, οι στροφές σε στενά σημεία ήταν μια επικίνδυνη διαδικασία. Η προσάραξη, επονείδιστο ναυτικό περιστατικό σε φυσιολογικές συνθήκες, ήταν συχνό φαινόμενο στον γεμάτο εκπλήξεις Yangtze.

Τα πλοία αυτά κατέστησαν απαραίτητα στο ιδιαίτερο περιβάλλον του ποταμού, και η σημασία τους περιορίστηκε μόνο από την ανάπτυξη του αεροπλάνου. Η τακτική χρήσης των κανονιοφόρων με τον τρόπο που περιγράφεται στο άρθρο έμεινε στην ιστορία ως «Διπλωματία των κανονιοφόρων». Στη διεθνή πολιτική και διπλωματία, με τον όρο αυτό νοείται η επιδίωξη των στόχων εξωτερικής πολιτικής με τη βοήθεια επίδειξης στρατιωτικής δύναμης, η παρουσία της οποία υπονοεί σαφώς την άμεση απειλή για εχθροπραξίες, αν το αποτέλεσμα δεν ικανοποιεί τη δύναμη που εφαρμόζει την πολιτική αυτή.

Yangtze Patrol Force (YangPat)

Οι ΗΠΑ ανέπτυξαν δραστηριότητα στην περιοχή του Yangtze από το 1844, αποκτώντας πρωτόγνωρα προνόμια, εμπορική και διοικητική αυτονομία στην Κίνα. Οι απαιτήσεις της περιοχής, οδήγησαν στην οργάνωση της Asiatic Squadron (Ασιατική Μοίρα), τα πολεμικά πλοία της οποίας μπορούσαν να πλεύσουν μόνο μέχρι την πόλη Chongqing, 2000km μακριά από τις ακτές, σημαντικό βιομηχανικό κέντρο της Κίνας κατά το Β΄ ΠΠ.

Το πρώτο αμερικανικό πολεμικό που ανέβηκε τον Yangtze το 1853 ήταν το USS Susquehanna, ένα ατμόπλοιο με πλευρικούς τροχούς. Ακολούθησαν τα ατμόπλοια Palos και Monocacy, τα ονόματα των οποίων δόθηκαν αργότερα σε ατμόπλοια ειδικά κατασκευασμένα για τον Yanktze. Τον Ιούλιο του 1874 το πολεμικό USS Ashuelot εξερεύνησε την κοίτης του Yangtze σε απόσταση σε βάθος 1570km από τις ακτές, αποδεικνύοντας ότι ο ποταμός ήταν πλωτός σε μεγάλες αποστάσεις. Ο Κυβερνήτης του πλοίου, Edmund Matthews, κατέγραψε τις ιδιαιτερότητες του ποταμού, και πιστοποίησε ότι η πλεύση μπορούσε να γίνει μόνο με ποταμόπλοια με πολύ ισχυρές μηχανές, και κυρίως με πλευρικούς τροχούς, οι οποίοι κινούνταν από ανεξάρτητες μηχανές.

Η επιδείνωση της πολιτικής σταθερότητας στην Κίνα, μετά την επανάσταση των Boxer to 1900, και οι ανάγκες εξυπηρέτησης πετρελαιοφόρων, κυρίως της εταιρείας Standard Oil, επέβαλαν την ενίσχυση της Asiatic Squadron, που απέκτησε τις πρώτες κανονιοφόρους της αλλά και τις βάσεις στη Σαγκάη και το Hankow. Τα πρώτα της πλοία ήταν λάφυρα του Αμερικανο –Ισπανικού πολέμου του 1898. Επρόκειτο για τα πλοία Villalobos , Quiros, Elcano, Samar, Helena και General Alava, τα οποία εστάλησαν στη Σαγκάη και τον Yangtze στις αρχές του 20ου αιώνα, όμως τα εγγενή χαρακτηριστικά τους δεν επέτρεπαν περιπολίες πέρα από την περιοχή του Yichang. Τα γερασμένα αυτά πολεμικά υστερούσαν δραματικά στους τομείς του οπλισμού και των συνθηκών διαβίωσης ενώ η συντήρησή τους ήταν ασύμφορη οικονομικά, και αποσύρθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1920.

Στη συνέχεια οι Αμερικανοί κατέφυγαν στη ναυπήγηση εξειδικευμένων πλοίων. Τα επιθυμητά χαρακτηριστικά τους περιλάμβαναν πολύ μικρό βύθισμα (σχεδόν 1m), αλεξίσφαιρη προστασία, μέγιστη ταχύτητα 14 κόμβων και τοποθέτηση ελίκων και πηδαλίων και στα δύο άκρα του πλοίου, για καλύτερη δυνατότητα ελιγμών σε πολύ στενά περάσματα. Το μικρό βύθισμα και οι απαιτήσεις ελιγμών, μεταφοράς φορτίων και εφοδίων επέβαλαν μικρό λόγο μήκους προς πλάτος για τα χωρίς συμβατική καρίνα σκάφη αυτής της κατηγορίας. Για λόγους αυτονομίας σε καύσιμα, επιλέχτηκαν καυστήρες που μπορούσαν να λειτουργήσουν και με πετρέλαιο και με ξυλεία. Από το 1914 εντάχτηκαν στο δυναμικό της Μοίρας οι κανονιοφόροι USS Palos (PG-16) και USS Monocacy (PG-20) («PG» σήμαινε Patrol Gunboat). Διέθεταν τέσσερα πηδάλια, τα οποία τους επέτρεπαν μεγάλα περιθώρια ελιγμών στα αβαθή του ποταμού. Η αξία τους αποδείχτηκε άμεσα, καθώς κατάφεραν να φτάσουν μέχρι το Chungking, περί τα 2.660 km από τη θάλασσα. Η είσοδος των ΗΠΑ στον Α΄ ΠΠ σήμανε τον προσωρινό αφοπλισμό τους, προκειμένου να προστατευτεί η ουδετερότητα της Κίνας. Τα πλοία επανεξοπλίστηκαν με την είσοδο της Κίνας στο πλευρό της Αντάντ.

Η επέκταση των δρομολογίων των κανονιοφόρων εξασφάλισε τη διαδρομή και για τα εμπορικά πλοία. Η YangPat επίσημα οργανώθηκε τον Αύγουστο του 1921, ενώ είχε ήδη στο ενεργητικό της μισό αιώνα δράσης στην Κίνα. Την περίοδο αυτή πολλές εταιρείες χρησιμοποίησαν πλοία με μικτό φορτίο επιβατών και αγαθών. Φυσικά ο στόχος ήταν ελκυστικός για τους κατά τόπους πολέμαρχους και πειρατές του ποταμού. Για την ενίσχυση της YangPat κατά τα έτη 1926-27 ναυπηγήθηκαν στη Σαγκάη ακόμα έξι κανονιοφόροι, που βασίζονταν σε πολιτικό σχέδιο, αλλά ο οπλισμός και το συγκρότημα πρόωσης προερχόταν από τις ΗΠΑ.

Τα πλοία είχαν επίπεδο πυθμένα στην καρίνα και ήταν ικανά να φτάσουν μέχρι το Chungking στο τέρμα σχεδόν της πλωτής διαδρομής, τις εποχές που τα νερά του ποταμού έφταναν στην πιο ψηλή στάθμη (Μάιος –Σεπτέμβριος), ενώ τα δύο μικρότερα από αυτά μπορούσαν να πραγματοποιήσουν το ίδιο ταξίδι όλες τις εποχές του χρόνου. Είχαν μέγιστο βύθισμα 2m, και έφεραν ατμομηχανές τριπλής εκτόνωσης, που αποτελούσαν το απόγειο της τεχνολογίας της εποχής. Ο οπλισμός ήταν ικανοποιητικός για τα αστυνομικής φύσης καθήκοντα των πλοίων αυτών, και περιλάμβανε μεσαίου διαμετρήματος πυροβόλα ικανοποιητικής ταχυβολίας των 3΄΄/50cal και 8-10 πολυβόλα. Τα νέα πλοία παρείχαν στα πληρώματα αρκετές ανέσεις και χώρους, βελτιώνοντας μια σημαντική αδυναμία των παλαιότερων σκαφών. Επίσης είχαν σημαντικές δυνατότητες μεταφοράς φορτίων, κυρίως για τον ανεφοδιασμό των αμερικανικών φρουρών σε διάφορα σημεία του ποταμού αλλά και για να εξασφαλίζεται η δυνατότητα μακροχρόνιων περιπολιών. Τα πλοία έλαβαν κωδικούς από PG-43 έως PG-48 (USS Guam, Tutuila, Panay, Oahu, Luzon και Mindanao), που άλλαξαν αντίστοιχα σε PR-3 έως PR-8 από το 1928 (PR = Patrol River), ενώ ταξινομήθηκαν ως River Gunboats. Το μέγεθός τους αύξανε κατά ζεύγη από το πρώτο προς το τελευταίο.

Η παρουσία αυτού του ετερόκλητου στόλου είχε ανακουφιστική δράση για τους Αμερικανούς πολίτες που ζούσαν στην Κίνα, και τους προστάτευε από τις αντιμαχόμενες πλευρές στη χώρα, στη δεκαετία του 1920. Η πλεύση του ποταμού κατέστη επισφαλής κατά τη διάρκεια της Βόρειας Εκστρατείας (1926-27), του Chiang Kai-shek, καθώς οι Κομμουνιστές απέκτησαν τον έλεγχο σχεδόν όλης της βόρειας όχθης του ποταμού. Συχνά τα πλοία αποτέλεσαν καταφύγιο για τις προξενικές αρχές των ΗΠΑ, ενώ βοήθησαν τον πληθυσμό κατά τις μεγάλες πλημμύρες του ποταμού το 1930.

Οι συνθήκες επιδεινώθηκαν κατά τον 2ο Σινο –Ιαπωνικό πόλεμο (1937-1945), ιδιαίτερα μετά το μακελειό από τους Ιάπωνες στο Nanjing, το 1937, όπου κατά τους Ιάπωνες βυθίστηκε εκ παραδρομής το USS Panay από ιαπωνικά αεροπλάνα, στις 12-12-1937. Αυτή ήταν η πρώτη απώλεια κατά την αναμέτρηση Αμερικανών και Ιαπώνων, η οποία θα άρχιζε επίσημα τέσσερα χρόνια αργότερα (7-12-1941), στο Pearl Harbor της Χαβάης. Οι Ιάπωνες κατέβαλαν βαριά αποζημίωση, και στη συνέχεια συνόδευαν τις αμερικανικές κανονιοφόρους στον ποταμό, καθώς ακόμα δεν εξυπηρετούσε τις στρατηγικές τους επιδιώξεις μια αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ.

Λόγω της επικράτησης των Ιαπώνων στον Yangtze, οι αμερικανικές κανονιοφόροι αποσύρθηκαν από τον ποταμό, εκτός από τα USS Wake και USS Tutuila. Ο Διοικητής της YangPat ενημέρωσε στις 31-10-1941 το προσωπικό της δύναμης για το ενδεχόμενο πολέμου με την Ιαπωνία, και έθεσε ως αντικειμενικό στόχο τη διάσωση πληρωμάτων και σκαφών και τη μετάβαση στις Φιλιππίνες, επιφέροντας όπου ήταν δυνατό φθορά στον αντίπαλο. Όμως τα χαρακτηριστικά των gunboats δεν εξασφάλιζαν ιδανική πλεύση στην ανοιχτή θάλασσα, ενώ ο οπλισμός ήταν ανεπαρκής και η ταχύτητά τους μικρή για συμβατικές αεροναυτικές αναμετρήσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να καταληφθεί το USS Wake από τους Ιάπωνες στη Σαγκάη, στις 8-12-1941, έχοντας το θλιβερό προνόμιο να είναι το μοναδικό αμερικανικό πλοίο που παραδόθηκε στον εχθρό κατά το Β΄ ΠΠ! Οι υπόλοιπες κανονιοφόροι κατέφυγαν στις Φιλιππίνες, όπου τελικά βυθίστηκαν από τα πληρώματά τους ή σε μάχες με τους Ιάπωνες.

Επίλογος

Οι πλωτές μεταφορές αποτελούν διαχρονικά σημαντική δραστηριότητα του παγκόσμιου εμπορίου, με προφανή σημασία για την κραταιά Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία. Παρά την εξέλιξη της τεχνολογίας, οι φυσικές πλωτές οδοί που χάραξε η φύση, αποτελούν και σήμερα σοβαρό παράγοντα της παγκόσμιας οικονομίας.

Τα εξειδικευμένα ποταμόπλοια της YangPat, όπως και τα υπόλοιπα των άλλων Μεγάλων Δυνάμεων, υπηρέτησαν με αφανή και αποτελεσματικό τρόπο τα συμφέροντα των χωρών τους, και είχαν δυσανάλογη προσφορά σε σχέση με το κόστος και τη μαχητική τους αξία. Η δράση τους, στα πλαίσια της «πολιτικής των κανονιοφόρων», επηρέασε καίρια τις εξελίξεις στην Άπω Ανατολή, και τάραξε τις εξελίξεις της παγκόσμιας οικονομίας. Έδρασαν άλλοτε ως πολεμικά, άλλοτε ως ακτοφυλακή και άλλοτε ως αυτοκινούμενα Προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων, αποτελώντας εξαιρετικό ιστορικό παράδειγμα ελέγχου υδάτινων εμπορικών οδών και αξιοποίησης εξειδικευμένων μέσων, τα οποία παρά την απλότητά τους είχαν δυσανάλογη αποτελεσματικότητα στην αποστολή τους, η οποία ξέφευγε κατά πολύ από τα όρια της πολεμικής αντιπαράθεσης με κάποιο δυνητικό αντίπαλο.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Ο Αντισμήναρχος (Ι) Χαρίτων Χαρούσης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1968. Εισήλθε στη Σχολή Ικάρων το 1987 και αποφοίτησε το 1991. Έκτοτε υπηρέτησε σε διάφορες Μοίρες αεροσκαφών, συγκεντρώνοντας 2.800 ώρες πτήσης, κυρίως σε μαχητικά RF-4E Phantom και πυροσβεστικά αεροσκάφη CL-415.

Επί του παρόντος, είναι Εκπαιδευτής στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου, στη Θεσσαλονίκη.

Συγγραφικά, ασχολείται με θέματα ιστορικού περιεχομένου με θεματολογία ελληνικού και διεθνούς ενδιαφέροντος. Έχει στο ενεργητικό του 46 άρθρα και τέσσερεις μονογραφίες, με τίτλους που αφορούν κυρίως την ελληνική και διεθνή πολεμική ιστορία.